PORTRET z HISTORIĄ Lukas Foss

Lukas Foss, właśc. Lukas Fuchs (ur. 15 sierpnia 1922 w Berlinie, zm. 1 lutego 2009 w Nowym Jorku) – amerykański kompozytor, dyrygent, pianista i pedagog muzyczny żydowskiego pochodzenia. Przedstawiciel wielu nurtów stylistycznych, od serializmu i muzyki elektronicznej do minimalizmu i improwizacji.

       Choć na tle współczesnej muzyki europejskiej twórczość kompozytorska Fossa jest odbierana jako dość konwencjonalna, na gruncie amerykańskim cieszy się dużą popularnością i uznaniem. Jest tak za sprawą jego żywiołowej ekspresji, biegłości technicznej rzemiosła kompozytorskiego, wirtuozowskich pierwiastków w utworach fortepianowych, a także przewrotnego zaprawiania muzyki barokowej i klasycystycznej modernizmem, a modernizmu – amerykańskim folklorem. Brytyjski muzykolog Wilfred Mellers określił twórczość Fossa mianem „kieszonkowej historii muzyki amerykańskiej XX wieku”. 

Urodził się jako Lukas Fuchs, w rodzinie żydowskiej. Jego ojcem był filozof i uczony Martin Foss (1889–1968), matką – Hilde (z domu Schindler), artystka malarka. Brat Lukasa, starszy od niego o 2 lata Oliver (1920–2002), również został artystą malarzem. Lukas, uznany za cudowne dziecko, swoją edukację muzyczną zaczął już w wieku 6 lat. 

Jego pierwszym nauczycielem gry na fortepianie i teorii muzyki był Julius Goldstein-Herford. W 1933, gdy naziści doszli w Niemczech do władzy, rodzina Fuchsów wyjechała do Paryża. Tam młody Lukas przez 4 lata studiował w konserwatorium paryskim u Lazare’a Lévy’ego (fortepian), Louisa Moyse’a (flet), Noëla Gallona (kompozycję) i Feliksa Wolfesa (orkiestrację). W 1937 wraz z rodziną wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. 15-letni Lukas Foss został przyjęty na studia w prestiżowym Curtis Institute of Music w Filadelfii. Jego głównymi nauczycielami byli: pianistka Isabelle Vengerov, dyrygent Fritz Reiner oraz kompozytorzy Rosario Scalero i Randall Thompson. Studia te ukończył z wyróżnieniem, po czym kontynuował naukę dyrygentury u Siergieja Kusewickiego w Berkshire Music Center w Tanglewood oraz kompozycji u Paula Hindemitha w Tanglewood i na Uniwersytecie Yale. W latach 1944–1950 współpracował z Bostońską Orkiestrą Symfoniczną jako pianista koncertujący. Następne trzy lata spędził w Rzymie jako stypendysta American Academy(Rome Prize) i Fundacji Fulbrighta (Fulbright Fellowship).

  Po powrocie do kraju w 1953 objął, po Arnoldzie Schönbergu, katedrę kompozycji i dyrygentury na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles. Nie był jednak kontynuatorem wielkiego poprzednika. Promował strategię teorii gier w kompozycjach oraz kontrolowaną improwizację, uwalniającą od „tyranii zapisu nutowego”. W 1957, wprowadzając swoje idee w czyn, założył Improvisation Chamber Ensamble, dający studentom możliwość eksperymentowania zarówno z jego kompozycjami, jak i z muzyką innych twórców. Koncepcje dydaktyczne Fossa oraz sposób ich wdrażania sprawiły, że stał się wielce szanowanym i lubianym pedagogiem. Wykładał w Tanglewood Music Center, był kompozytorem rezydentem na Uniwersytecie Harvarda, w Manhattan School of Music, w Uniwersytecie Carnegiego i Mellonów, Uniwersytecie Uniwersytet Yale i Uniwersytecie Bostońskim. W 1983 został wybrany na członka Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury. Od 1991 był wykładowcą teorii muzyki i kompozycji w School for the Arts przy Boston University.

„…Spotkałem i fotografowałem Lukasa Fossa 1 września 1989 r. w Teatrze Wielkim w Warszawie, gdzie odbył się uroczysty koncert Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach, upamiętniający 50. rocznicę wybuchu II wojny światowej. W programie koncertu znalazły się kompozycje Ludwiga van Beethovena, Leonarda Bernsteina, Krzysztofa Pendereckiego, Arnolda Schönberga. Zespół prowadziło trzech dyrygentów: Leonard Bernstein, Lukas Foss oraz Krzysztof Penderecki. Fragmenty nagrania dokonanego w czasie koncertu były transmitowane do 50 krajów…” – Czesław Czapliński.

Działalność dyrygencka: 1971–1990 Brooklyn Philharmonic Symphony Orchestra (dyrektor muzyczny i dyrygent ); 1972–1976 Jerusalem Symphony Orchestra (dyrygent); 1981–1986 Milwaukee Symphony Orchestra (dyrygent); 1986–2009 Milwaukee Symphony Orchestra (conductor laureate); 1961–1963, 1979–1980, 1987 Ojai Music Festival (dyrektor muzyczny festiwalu); Dyrygował także gościnnie: Bostońską Orkiestrą Symfoniczną, Filharmonią Nowojorską, Orkiestrą Filadelfijską, Cleveland Orchestra, Los Angeles Philharmonic, San Francisco Symphony, Tokijską Orkiestrą Symfoniczną, Berliner Philharmoniker, Saint Petersburg Philharmonic Orchestra, London Symphony Orchestra, rzymską Orchestra dell'Accademia Nazionale di Santa Cecilia i in.

 Uprawiał niemal wszystkie ważniejsze formy muzyki instrumentalnej i wokalno-instrumentalnej, poczynając od dużych utworów orkiestrowych (koncerty, symfonie), poprzez utwory kameralne i solowe, a na scenicznych (opery, balety) i chóralnych kończąc. 

W ujęciu stylistycznym twórczość Fossa można podzielić na trzy okresy:  wczesny okres neoklasycystyczny (1937–1956), który był tonalny i eklektyczny, z płynnym przemieszczaniem się stylów, często inspirowany elementami amerykańskiej muzyki popularnej; środkowy okres eksperymentalny, zwany też awangardowym (1956–1980), będący poszukiwaniem nowych środków wyrazu – poprzez serializm, minimalizm, aleatoryzm, mikrotonowość – a także fascynacją chaosem i muzyczną dekonstrukcją; późny okres, łączący doświadczenia obu wcześniejszych okresów (1980–2009), który był powrotem do tonalnego, łagodniejszego stylu neoklasycystycznego, co nie oznaczało zaniechania dalszego poszukiwania nowych wyrazów artystycznych.

  Wybrane kompozycje: The Prairie (1943), kantata na 4 głosy solowe, chór i orkiestrę; Gift of the Magi (1944), balet; Song of Songs (1946), na sopran lub mezzosopran i orkiestrę; Recordare (1948), elegia na śmierć Gandhiego; The Jumping Frog of Calaveras County (1949), opera komiczna; Preludium D-dur(1949), na fortepian; II Koncert fortepianowy (1951); Griffelkin (1953-55), opera baśniowa w 3 aktach; Introductions and Good-Byes (1959-60), 9–minutowa opera komiczna; Time Cycle (1960), na sopran i orkiestrę; Baroque Variations(1960) na orkiestrę; Echoi (1961-1963), na klarnet, wiolonczelę, perkusję i fortepian; Koncert wiolonczelowy (1966); Paradigm (1968), na elektryczną gitarę, perkusję i 3 inne instrumenty; Geod (1969), dla dyrygenta głównego i 4 subdyrygentów, chóru i 4 grup orkiestry; Koncert na perkusje i orkiestrę (1974); III Kwartet smyczkowy (1975); Thirteen Ways of Looking at a Blackbird (1978), na sopran i zespół kameralny; Night Music for John Lennon (1980-1981); For Lenny (Variation on NY, NY) (1988); Renaissance Concerto (1985), na flet i orkiestrę; Tashi (1986), na klarnet, fortepian i kwartet smyczkowy; Elegy for Anne Frank (1989); Koncert fortepianowy na lewą rękę (1993); IV Symfonia „Window to the Past” (1995), na orkiestrę; V Kwartet smyczkowy (2000).

Ważniejsze nagrody: w 1944, mając 22 lata, został laureatem New York Critics Circle Award za kantatę Prairie, której premierowe nowojorskie wykonanie pod dyrekcją Roberta Show, miało miejsce w Collegiate Chorale; W 1945 został najmłodszym w historii kompozytorem, który otrzymał nagrodę Guggenheima (Guggenheim Fellowship); W latach 1950–52 studiował w Rzymie po otrzymaniu grantu Fulbrighta (1950–52) oraz nagrody (stypendium) Rome Prize[c] ufundowanej przez prestiżową American Academy w Rzymie; W 1954 ponownie został laureatem New York Critics Circle Award za II koncert fortepianowy; W 1961 po raz trzeci otrzymał New York Critics Circle Award, tym razem za Time Cycle na sopran i orkiestrę; premiera miała miejsce w Filharmonii Nowojorskiej pod dyrekcją Leonarda Bernsteina; W maju 2000 został uhonorowany złotym medalem Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury za całokształt pracy artystycznej; Laureat 7 tytułów doctora honoris causa.

  Żoną Lukasa Fossa była Cornelia Brendel, urodzona w Berlinie amerykańska artystka malarka, córka historyków sztuki Otto Brendela i Marii Weigert Brendel. Para poznała się w 1949 w American Academy w Rzymie i pobrała w 1951. Mieli dwoje dzieci: filmowca dokumentalistę Christophera Brendela Fossa oraz aktorkę Elizę Foss. Lukas i Cornelia byli w separacji przez prawie 5 lat (1968–1972), kiedy to Cornelia była w związku z kanadyjskim pianistą Glennem Gouldem i wraz z dziećmi mieszkała w Toronto. Ostatecznie wróciła do męża. W 2009 powstał pełnometrażowy film dokumentalny Życie wewnętrzne Glenna Goulda, którego spora część poświęcona jest temu związkowi. W filmie wystąpili m.in. Cornelia, Christopher i Eliza Fossowie. 

Lukas Foss zmarł w otoczeniu rodziny, w swoim domu na Manhattanie, 1 lutego 2009, w wieku 86 lat. Nie podano bezpośredniej przyczyny śmierci, ale wiadomo, że od lat cierpiał na chorobę Parkinsona.

PORTRAIT with HISTORY Lukas Foss

Lukas Foss (August 15, 1922 – February 1, 2009) was a German-American composer, pianist, and conductor.

Born Lukas Fuchs in Berlin, Germany in 1922, Foss was soon recognized as a child prodigy. He began piano and theory lessons with Julius Goldstein [Herford] in Berlin at the age of six. His parents were Hilde (Schindler) and the philosopher and scholar Martin Foss. In 1933, when Adolf Hitler came into power, the Jewish family moved from Germany to Paris, where Lukas studied piano with Lazare Lévy, composition with Noël Gallon, orchestration with Felix Wolfes, and flute with Marcel Moyse. In 1937 he moved with his parents and brother to the United States, where his father (on advice from the Quakers who had taken the family in upon arrival in Philadelphia) changed the family name to Foss. He studied at the Curtis Institute of Music in Philadelphia, with Isabelle Vengerova (piano), Rosario Scalero (composition) and Fritz Reiner (conducting). 

At Curtis, Foss began a lifelong friendship with classmate Leonard Bernstein, who later described Foss as an "authentic genius." In 1961 Bernstein conducted the premiere of Foss's Time Cycle, while Foss would conduct the premiere of Bernstein's Symphonic Dances from West Side Story. 

Foss also studied with Serge Koussevitzky during the summers from 1939 to 1943 at the Berkshire Music Center (now known as the Tanglewood Music Center) and, as a special student, composition with Paul Hindemith at Yale University from 1939 to 1940. He became an American citizen in 1942.

Foss was appointed professor of music at UCLA in 1953, replacing Arnold Schoenberg. While there he founded the Improvisation Chamber Ensemble, which made its Boston debut in 1962 for the Peabody Mason Concert series. He founded the Center of the Creative and Performing Arts in 1963 while at the State University of New York at Buffalo.

  Over six separate years from 1961 to 1987, Foss was the music director of the Ojai Music Festival. From 1963 to 1970 he was music director of the Buffalo Philharmonic Orchestra. From 1971 to 1988 he was music director of the Brooklyn Philharmonic (formerly Brooklyn Philharmonia), while also music director of the Jerusalem Symphony Orchestra from 1972 to 1976. From 1981 to 1986, he was conductor of the Milwaukee Symphony Orchestra. He was a professor of music, theory, and composition at Boston University beginning in 1991. In 1994, he conducted a concert in the Naumburg Orchestral Concerts, in the Naumburg Bandshell, Central Park, in the summer series. His notable students include Faye-Ellen Silverman, Claire Polin and Rocco Di Pietro.

       "...I met and photographed Lukas Foss on September 1, 1989, at the Grand Theatre in Warsaw, where the Grand Symphony Orchestra of the Polish Radio in Katowice gave a ceremonial concert, commemorating the 50th anniversary of the outbreak of World War II. The concert program included compositions by Ludwig van Beethoven, Leonard Bernstein, Krzysztof Penderecki, Arnold Schönberg. The ensemble was led by three conductors: Leonard Bernstein, Lukas Foss and Krzysztof Penderecki. Fragments of the recording made during the concert were broadcast to 50 countries..." - Czesław Czapliński.

Foss is grouped in the "Boston school" along with Arthur Berger, Irving Fine, Alexei Haieff, Harold Shapero, and Claudio Spies. He was a National Patron of Delta Omicron, an international professional music fraternity. In 2000 he was awarded a Gold Medal by the American Academy of Arts and Letters.

  In 1951 Foss married Cornelia Brendel, an artist and painter who was born in Berlin in 1931, the daughter of art historian Otto Brendel and Maria Weigert Brendel. The couple had two children, Christopher Brendel Foss, who became a documentary filmmaker and corporate consultant on social and environmental engagement/sustainability communications, and Eliza Foss Topol, an actress. Foss and his wife were separated for almost five years from 1968 to 1972, during which Cornelia was the lover of pianist Glenn Gould and moved with the two children to Toronto, an arrangement that she later called, "a perfect triangle".

Foss, who had Parkinson's disease in his final years, died at his home in Manhattan on February 1, 2009, aged 86, of a heart attack.